MAR en ANK: De ongebonden boeken van Marijn Bax

Hoewel verschillend van formaat, vertonen de twee boeken ANK (2022) en MAR (2018) van Marijn Bax veel overeenkomsten. Beide gaan over een vrouw en bevatten voornamelijk beelden van de plek waar deze vrouw leeft: haar huis, haar tuin, steeds dicht op de huid gefotografeerd. Beide boeken bestaan bovendien uit losse, in elkaar gevouwen bladen en werden, in nauwe samenwerking met de kunstenaar, door Linda van Deursen ontworpen.

MAR kreeg ik in 2021 in handen. Ik raakte meteen gefascineerd door de sfeer, de constructie en de hoofdpersoon van het boek. Het boek is ongebonden, de in elkaar gevouwen bladen worden bijeengehouden door een elastiek. Het eerste dat opvalt als je het boek opent zijn ingezoomde, vaak wat donkere en onscherpe foto’s van ruimtes in een huis. In de begeleidende tekst van Hanne Hagenaars las ik dat de alleenstaande Mar achtenzeventig jaar in dit huis woonde. Op sommigen foto’s is Mar te zien. We zien de negentigplusser zich haast tastend door haar huis bewegen, haar silhouet in de deuropening of half verscholen achter de geopende deur van de ijskast. We zien haar handen, liggend in haar schoot, vaak met een sjekkie tussen haar vingers. Soms zien we haar en profil, maar nergens kijken we Mar recht in het gezicht.

Het boek bevat daarnaast vooral veel foto’s van kleding, ouderwets van stof en snit, hier en daar door Mar hersteld (veel reparaties betreffen brandgaatjes). Het zijn stukken uit haar veelal zelfgemaakte garderobe. De kleding is op ware grootte over meerdere pagina’s heen gedrukt, met pagina’s die zo ineengevouwen zijn dat ze lijken op een stapel kleren. Dit klinkt misschien al te letterlijk, maar is door Van Deursen zodanig ingenieus ontworpen dat het steeds spannend blijft.

De publicatie ANK kent eenzelfde principe van in elkaar gevouwen bladen. Toch is het een heel ander boek geworden. Ank leren we kennen via haar tuin. Op de uitgevouwen bladen van posterformaat zijn beelden te zien van organisch materiaal – takken, stengels, bladeren – dat steeds sporen draagt van menselijk ingrijpen: afgeknipte staken, bijeengebonden stengels, touw, doek, kippengaas. Allemaal sterk ingezoomd, nergens een overzicht van het geheel, of zelfs maar een deel van de tuin. Alles in zwartwit. Alleen sporadisch duikt een kleuraccent op, als een verstopte uitzondering. Het gaat Bax niet om de weelderige schoonheid van de bloemrijke tuin. Het gaat haar om het dagelijkse wroeten in de aarde, het snoeien, het in bedwang houden, de zorg voor een lap grond. Het gaat haar om de invloed die de ervaring van de natuurlijke cyclus, het afsterven en weer opbloeien van de tuin, heeft op lichaam en geest.

In zowel MAR als ANK staat de langdurige en creërende relatie van een mens met een plek centraal. Beide boeken zijn zelf weer het resultaat van een langdurige betrokkenheid van Bax met haar onderwerp. Tien jaar lang volgde ze Mar intensief met haar camera; Ank en haar tuin bezocht ze gedurende een periode van drie jaar. Mar hoorde bij haar familie, vertelt Bax. Mar was kraamverzorger en kraamde zowel bij haar grootmoeder als haar moeder toen die hun kinderen kregen. Zelf bleef Mar kinderloos en ongetrouwd. Ank leerde Bax kennen toen ze voor een fotografieopdracht mensen in hun tuin moest portretteren. Ank beheert sinds 2004 een grote tuin op het terrein waar ze eerder, vanaf 1974, een heesterkwekerij runde. Inmiddels is ze 86 en werkt nog dagelijks met een groep vrijwilligers in haar tuin.

De boeken zijn als objecten of, beter misschien, als kleine installaties op te vatten. Het zijn een soort pop-upboeken, maar dan abstracter, conceptueler. Het vraagt tijd en ruimte om ze in al hun complexiteit te bekijken. Het liefst maak je een tafel vrij of installeer je je op een kleed in de woonkamer en vouw je de bladen een voor een open, spreidt de bladen om je heen en vouwt ze vervolgens weer in elkaar. De boeken hebben dan een associatieve, tactiele, ruimtelijke en, met de audio bij ANK, haast filmische ervaring te bieden.

Die complexiteit is mede te danken aan een nauwe samenwerking met grafisch ontwerper Linda van Deursen en fotografiecoach Ellen Sanders, vertelt Bax. ‘Met Ellen werk ik spelenderwijs en op organische wijze naar een concept toe. Met Linda kom ik snel tot de kern. Ze geeft mij tegengas, waardoor ik scherp moet zijn. Zij gaat een stap verder in de verschillende vouwvormen en bedenkt dat het formaat groot moet zijn, om het performatieve karakter te versterken.’

Bij ANK – Another kind of need hoort geluid. Je moet een zegel verbreken om het boek te kunnen bekijken. De QR-code op deze zegel geeft toegang tot een audiowerk. ‘Ik wilde de vormgeving op dit punt dwingend hebben,’ vertelt Bax. ‘Ik hoop te bereiken dat mensen de QR-code scannen.’ Ze realiseert zich dat ze drempels opwerpt met elementen als een audio en een losbladige, gevouwen publicatie. Even doorbladeren zit er niet in. ‘Dat is het probleem van mijn boeken in deze tijd, maar het is ook het doel van mijn boeken in deze tijd. Ik wil vertragen. Ik wil dat mensen de tijd nemen, om met aandacht te kijken en ervaren waardoor er ruimte voor reflectie ontstaat.’

Ze vervolgt: ‘Ik zoek naar intimiteit tussen het werk en mijn publiek. Zoals de audio, die heel nabij in je oor klinkt. Je kunt geluid heel fysiek maken. Ik wil bereiken dat mijn werk je zintuiglijk aantrekt, dat je het wilt aanraken en het fysiek ervaart. Daarom zoom ik zo in op mijn onderwerp, de beelden krijgen daarmee een tactiele kwaliteit.’

Ik besluit de aanwijzingen te volgen en scan de QR-code. Een stem begint te spreken, woorden en zinnen, soms zintuigelijk de tuin beschrijvend dan weer filosoferend over menselijke gedragingen en ervaringen. De stemming is observerend, enigszins weemoedig, maar ook krachtig, aards. Het is niet helemaal duidelijk wie spreekt, soms lijkt het Ank, dan weer Bax zelf en soms de tuin. De tekst wordt nergens expliciet, de betekenis blijft open voor verschillende interpretaties. Door luisterend door het boek te gaan, bladen om te slaan en open te vouwen, vallen woorden en beelden soms samen en verschuiven dan weer.

Het audiowerk bestaat uit fragmenten die telkens van volgorde veranderen, legt Bax uit. ‘Ik vind het belangrijk dat het werk steeds opnieuw kan beginnen, als een zichzelf organiserende cyclus. Zodra de fragmenten van volgorde veranderen ontstaat er een nieuw verhaal. Mensen passen de verhalen die ze over hun leven vertellen ook voortdurend aan.’ Het onverwachte en oncontroleerbare van het leven houdt haar bezig, en hoe we daar toch keer op keer weer orde in proberen aan te brengen. ‘Daarom zijn mijn boeken ook ongebonden. Ik wil het liefst dat je een eigen wereld schept als je ze bekijkt. Ik lever de ingrediënten en daarmee mag je je eigen werkelijkheid creëren. De aanleiding is altijd klein en intiem: een huis, een tuin, een mens. Daarbij speel ik met onze neiging om controle te willen houden. Ik zou dat nog wel extremer willen doen.’

Marijn Bax, ANK, Another Kind of Need, ontwerp Linda van Deursen, Fw:Books, 100 pagina’s + 8 kaarten, 33 x 26,4 cm, Nederlands, ISBN: 978-90-832251-8-0

Marijn Bax,  MAR, ontwerp  Mevis & van Deursen, Fw:Books, 256 pagina’s, 17 x 23,5 cm, Nederlands/Engels, ISBN: 978-94-90119-71-3 (NL)

Klik hier voor het artikel op metropolism.nl.